Aan de hand van een bespreking van de queer persoonlijkheden van Madonna, Prince en hun hedendaagse opvolgers Hayley Kiyoko en Janelle Monáe, onderzoek ik iconische genderuitingen in videoclips. Met queer bedoel ik de suggestie of activering van niet-normatieve vormen van seksualiteit (die buiten het kader van vanilla, monogame heteroseksualiteit vallen) en genderuitingen die niet in het hokje hypervrouwelijkheid of hypermannelijkheid vallen, in het bijzonder androgynie, butchness en vamp.

We kunnen gender in allerlei maatschappelijke contexten bespreken, maar in videoclips wordt de gender van de artiesten meestal bepaald door de leadzanger, die zich verhoudt tot een verscheidenheid aan band- of castleden. Veel clips bevatten een verhaallijn die de kijker helpt de muziek te interpreteren. Queer genders kunnen associaties met verrukkelijke, afwijkende seksualiteiten oproepen en queer kijkers aantrekken, maar we moeten niet vergeten dat de manier waarop iconische muzikanten zoals Madonna en Prince zichzelf portretteren, altijd beïnvloed wordt door hun persona en hun status als beroemdheid. Denk aan Whitney Houston, wiens zwartheid en evangelische opvoeding aan de kant werden geschoven om haar om te vormen tot een bijna-witte popster. Ik heb het dan ook niet over hun daadwerkelijke gender of seksuele identiteit, maar over het imago dat zij als popsterren cultiveren.

Echter, net als voor ons, is gender ook voor hen geen keuze. Het volgt een script dat geschreven, aangepast en verwerkt wordt tot een complex web van uitdrukkingen en gebaren die al dan niet worden herhaald. De dagelijkse performance van gender die door de maatschappelijke context waarin je je bevindt als ‘acceptabel’ wordt bestempeld (zoals topless stranden), of juist als ‘onacceptabel’ (zoals vrouwen die autorijden) worden in culturele representaties twee keer zo sterk weergegeven – het kan gecensureerd worden of de wet overtreden.

In videoclips kunnen muzikanten de grenzen van culturele sancties opzoeken en tegelijkertijd hun muziek verkopen. Dus terwijl Katy Perry’s I Kissed a Girl-videoclip aan de ene kant fans probeert te trekken door te flirten met het bi-sexy imago van de moderne hetero-flexibele vrouw, en door schokkend te zijn aandacht van de pers probeert te krijgen, is haar genderperformance als een femme, heteroseksuele vrouw verder redelijk stabiel.

Meestal is het zo dat mannelijke acteurs kijken en vrouwelijke actrices worden bekeken. Het idee van the gaze, ofwel ‘de blik’, is oneindig vaak beschreven, waaronder door de beroemde feministische filmtheoreticus Laura Mulvey, die klassieke Hollywood-films onderzocht, en liet zien hoe mannelijke acteurs werden uitgelijnd met het oog van de camera, waardoor ze een overzicht kregen over de scenes, stiekem naar vrouwen konden staren en neer konden kijken op mannelijke concurrenten. Mulvey noemde dit de male gaze ofwel de mannelijke blik. Het deelt het gezichtsveld op in genderspecifieke manieren van kijken en zijn. Dit dominante representatieve script is ook in videoclips terug te vinden, en vooral in clips die een verhaal vertellen.

U Got the Look is een duet van Prince met een zangeres en een high femmes-cast. Wie bezit de blik? In deze clip kijken ze allebei rond en wisselen met name goedkeurende, verlangende blikken met elkaar uit.

Prince gaat in Kiss gekleed in een strakke outfit die hij langzaam uitdoet. In zijn gebaren en algehele look lijkt Prince zich te verenigen, samen te smelten, met de lesbische gitarist. Terwijl zij op een kruk zit en rustig op haar gitaar tokkelt, huppelt hij rond, en speelt hij met de vrouwelijke positie om bekeken te worden. Zij rolt met haar ogen vanwege zijn uiterlijk en laat ons weten dat ze niet zo geïnteresseerd is in zijn soort vrouwelijkheid. In plaats van in haar mooie gezicht toont de camera vooral interesse in haar deskundige handen. 

Hayley Kiyoko is een beroemd lesbisch popidool geworden, hetgeen bevestigd wordt door de camera’s interesse in haar handen. Net als de tekst “I want t touch ya”, volgt het oog van de camera de zachte aanrakingen, grijpende handen en omhelzingen tussen vrouwen, die op dit feest in LA haast in het geheim plaatsvinden. Het is grappig hoe het flirten in de clip Curious, net als in Kiss, omhoog wordt geschroefd om vervolgens te eindigen in een vrijscène. In zowel de tekst als in de muziek van Curious volgt Kiyoko eenzelfde soort verleiding, waarbij ze dansbewegingen en gebaren van verlangen van Prince afkijkt. In tegenstelling tot de voor altijd vertraagde hete en heftige kus in Kiss, bereikt Curious met de natte, hotte vrijscène in de badkamer wél een hoogtepunt.

“Dyke camp is een beweging die niet door de smaak van homoseksuele mannen, maar door die van homoseksuele vrouwen geleid wordt: een specifiek soort humor, omgangsvormen en gevoeligheden die verbonden zijn aan de lesbische identiteit”, zo schijft Mikaella Clements in haar online artikel Notes on Dyke Camp. Gay camp verheerlijkt kitsch en ironie; denk bijvoorbeeld aan RuPaul en Bette Davis. Het bloeit op wanneer het theatraal en overdreven is, en het draait allemaal om stijl. De inhoud is niet belangrijk.

Dyke camp is meer dan een omdraaiing, van een man in een jurk tot een vrouw in een pak.

Clements stelt dat dyke camp raakvlakken heeft met camp uit de homocultuur: als camp de liefde voor het onnatuurlijke belichaamt, dan is dyke camp de liefde voor het ultranatuurlijke, voor de natuur die opgebouwd en teruggewonnen is, voor kleding die verlengstukken van het lichaam zouden kunnen zijn, voor het verlangen dat een obsessie is geworden, van lesbische gebaren keer duizend.

Clements legt uit: “In tegenstelling tot drag — een parodie op de werkelijkheid — legt dyke camp de realiteit onder een vergrootglas, zodat het absurd of grappig wordt, of simpelweg aantrekkelijk.” Een recent voorbeeld is de videoclip van Janelle Monáe voor PYNK, waarin zij in een vagina-broek te zien is.

Net als het politieke verschil tussen dyke en lesbienne, “kan het dyke camp niet schelen wat anderen denken”, zo stelt Clements. Ze beschrijft het tegengestelde voorbeeld van Madonna, die zich voornamelijk als hetero identificeert, en die Britney Spears en Christina Aguilera op de mond zoende tijdens een gezamenlijk optreden voor de MTV Music Video Awards in 2003.

Hetero vrouwen flirten vaak met lesbische erotiek voor de mannelijke blik, maar Clements beweert dat dyke camp anders is omdat het expliciet door vrouwen wordt gedomineerd die precies weten hoe ze andere vrouwen moeten willen en aanraken.

Laten we ter verduidelijking Madonna’s Erotica-videoclip vergelijken met Janelle Monáe’s recente clip Make Me Feel. Hoewel beide clips pleiten voor vrijzinnige seksualiteit, kijken ze anders aan tegen de ervaring van biseksualiteit door de manier waarop ze zijn gefilmd. Kijk maar eens naar de lolly.

Terwijl Madonna zich in haar clip openlijk uitlaat voor promiscuïteit en kinky seksualiteit —waar zoenen met vrouwen noodzakelijkerwijs onderdeel van uitmaakt —, staat Monáe’s liefde voor vrouwen gelijk aan haar liefde voor mannen. De lolly die ze in de mond van haar femme minnaar steekt, is alleen voor hun persoonlijke genot bedoeld; de man die ertussen probeert te komen wordt aan de kant geschoven. Dit bevestigt dat de scène een shoutout is naar andere dykes, in plaats van een oproep aan de mannelijke blik om hun lesbische scene goed te keuren en er opgewonden van te raken.

Kiyoko zorgt er altijd voor dat haar minifilms-videoclips codes bevatten voor andere queers. Ze is leuker, commerciëler en gemakkelijker toe te juichen dan eerdere lez-popsterren, misschien omdat ze dykiness ongegeneerd sexy en echt maakt door middel van maffe, fysieke gebaren.

In de meest recente videoclip van What I Need wordt Kiyoko verliefd op haar beste vriendin, gespeeld door het popsterretje Kehlani, die zij voor zich weet te winnen door er simpelweg voor haar te zijn.